شما محصول روابط خود هستید: نظریه بین‌فردی سالیوان درباره شخصیت

شخصیت چیست؟ خروج از غار ذهن

تا پیش از سالیوان، بسیاری از نظریات روان‌شناسی، شخصیت را جوهری ثابت و درونی می‌دانستند که از تعارض نیروهای ناهشیار در اعماق ذهن فرد سرچشمه می‌گیرد. اما سالیوان این نگاه را به چالش کشید. او معتقد بود که مطالعه‌ی انسان در انزوا، مانند مطالعه‌ی شنا بدون آب است؛ بی‌معنا و ناقص. از دیدگاه او، شخصیت یک «چیز» نیست که شما داشته باشید، بلکه یک «الگوی تکرارشونده» از موقعیت‌های بین‌فردی است که زندگی شما را می‌سازد. به عبارت دیگر، شخصیت شما در فضای «بین» شما و دیگران وجود دارد، نه فقط «درون» شما.

این نظریه بین‌فردی^۱، توضیح می‌دهد که چرا ما دائماً در حال تغییر و تحول هستیم. شخصیت ما در هر تعامل، از ارتباط با یک نوزاد گرفته تا یک جلسه کاری مهم، بازسازی و ابراز می‌شود. بنابراین، اگر احساس می‌کنید نسخه‌های متفاوتی از خودتان دارید، این نشانه سردرگمی نیست؛ بلکه گواهی بر ماهیت عمیقاً اجتماعی و رابطه‌مند وجود ماست.

موتور محرک روابط: اضطراب و نیاز به امنیت

اگر شخصیت ما در روابط شکل می‌گیرد، چه نیرویی این روابط را هدایت می‌کند؟ پاسخ سالیوان یک کلمه است: اضطراب^۲. او اضطراب را تجربه‌ای عمیقاً ناخوشایند و ویرانگر می‌دانست که ریشه در ناامنی‌های بین‌فردی دارد. این حس اولین بار در رابطه نوزاد با مراقبش تجربه می‌شود؛ وقتی نوزاد اضطراب مادر را حس می‌کند، خودش نیز مضطرب می‌شود. این اضطراب، برخلاف ترس که یک منبع مشخص دارد (مثلاً ترس از یک حیوان)، مبهم، فراگیر و مسری است.

به گفته سالیوان، تمام زندگی ما تلاشی است برای برآورده کردن دو نیاز اساسی: نیاز به ارضا (نیازهای بیولوژیک مثل غذا و خواب) و نیاز به امنیت (احساس تعلق، پذیرفته شدن و ارزشمندی در نگاه دیگران). بیشتر رفتارهای پیچیده انسانی، از جاه‌طلبی و عشق گرفته تا حسادت و فداکاری، در خدمت به دست آوردن امنیت و دوری از اضطراب بین‌فردی است. ما یاد می‌گیریم چگونه رفتار کنیم تا تأیید دیگران را جلب کرده و از عدم تأیید آن‌ها که مولد اضطراب است، پرهیز کنیم.

«خود-سیستم»: نگهبان امنیت یا زندانبان شخصیت؟

برای مدیریت این اضطراب طاقت‌فرسا، ما از کودکی سیستمی دفاعی به نام خود-سیستم^۳ (Self-System) را پرورش می‌دهیم. این سیستم مجموعه‌ای از تجربیات ما در روابط است که به ما می‌آموزد کدام رفتارها باعث تأیید (و کاهش اضطراب) و کدام‌ها باعث عدم تأیید (و افزایش اضطراب) می‌شوند. خود-سیستم مانند یک نگهبان عمل می‌کند و اجازه نمی‌دهد اطلاعاتی که با تصویر پذیرفته‌شده‌ی ما از خودمان در تضاد است، به آگاهی ما راه یابد.

این سیستم برای بقای روانی ما ضروری است، اما بهایی نیز دارد. خود-سیستم می‌تواند آن‌قدر سخت‌گیر شود که مانع از تجربه کردن جنبه‌های جدیدی از خودمان و دیگران شود. ما در پیله‌ی امنی که برای خود ساخته‌ایم باقی می‌مانیم و از هرگونه تغییری که این امنیت را به خطر بیندازد، دوری می‌کنیم. به همین دلیل است که تغییر الگوهای شخصیتی قدیمی، حتی اگر بدانیم مضر هستند، بسیار دشوار است؛ زیرا این الگوها به ما احساس امنیت می‌دهند.

چرا ما چند چهره داریم؟ پدیده «شخصیت‌انگاری»

یکی از مفاهیم جذاب سالیوان، شخصیت‌انگاری^۴ (Personification) است. این‌ها تصاویری ذهنی هستند که ما از خودمان و دیگران می‌سازیم. این تصاویر لزوماً با واقعیت منطبق نیستند، بلکه ترکیبی از تجربیات واقعی، نیازها و اضطراب‌های ما هستند. برای مثال، کودکی که مادری مهربان دارد، «شخصیت‌انگاری مادر خوب» را در ذهن خود شکل می‌دهد. این تصاویر ذهنی، رفتار ما را در روابط هدایت می‌کنند.

ما شخصیت‌انگاری‌های متعددی از خودمان نیز داریم: «من در محل کار»، «من در رابطه عاطفی»، «من به عنوان یک فرزند». این نسخه‌های مختلف، همان چهره‌های متفاوتی هستند که در موقعیت‌های گوناگون به نمایش می‌گذاریم. این پدیده نشان می‌دهد که «خودِ» واحد و یکپارچه‌ای وجود ندارد. بلکه ما مجموعه‌ای از «خودهای رابطه‌مند» هستیم که هر کدام در تعامل با فردی خاص فعال می‌شوند. درک این موضوع می‌تواند به ما کمک کند تا با خود و دیگران مهربان‌تر باشیم و بپذیریم که پیچیدگی و چندگانگی، بخشی طبیعی از انسان بودن است.

جمع‌بندی

نظریه بین‌فردی هری استک سالیوان یک دیدگاه انسانی و قدرتمند به ما هدیه می‌دهد: ما در انزوا تعریف نمی‌شویم. شخصیت ما در زمین بازی روابط، در تلاش برای کسب امنیت و دوری از اضطراب، ساخته و پرداخته می‌شود. این نگاه به ما یادآوری می‌کند که برای درک خود، باید به روابطمان نگاه کنیم؛ به الگوهای تکراری، به اضطراب‌هایی که تجربه می‌کنیم و به نسخه‌های مختلفی از خود که در آینه نگاه دیگران می‌بینیم.

پذیرش این ایده که ما محصول روابط خود هستیم، گامی بزرگ به سوی شفقت به خود و دیگران است. این درک به ما اجازه می‌دهد تا از قضاوت‌های سخت‌گیرانه درباره «شخصیت ثابت» خود دست برداریم و در عوض، بر بهبود کیفیت روابطمان تمرکز کنیم. زیرا با تغییر روابط، ما نیز تغییر می‌کنیم.

مطالب مرتبط

برای درک عمیق‌تر جنبه‌های مختلف شخصیت و روان، مطالعه مقالات زیر را که به دیگر نظریه‌پردازان بزرگ می‌پردازند، پیشنهاد می‌کنیم:

• فراتر از یک اسباب‌بازی: راز «پتوی امن» و نظریه ابژه انتقالی وینیکات
• ارتش دفاعی ذهن: آشنایی با مکانیزم‌های دفاعی ایگو از نگاه آنا فروید
• ایگو فقط در حال جنگ نیست: کشف حوزه عاری از تعارض ذهن از نگاه هارتمن
• ناهشیاری که حرف می‌زند: چگونه زبان هویت ما را از دیدگاه لاکان می‌سازد؟

دعوت به تعامل: شما در کدام روابط خود را بیشتر «خودتان» حس می‌کنید؟

منابع

1. Evans, F. B. (1996). Harry Stack Sullivan: Interpersonal Theory and Psychotherapy. Routledge. این کتاب یک مرور جامع و کلاسیک بر نظریات و رویکرد درمانی سالیوان ارائه می‌دهد.
2. Sullivan, H. S. (1953). The Interpersonal Theory of Psychiatry. W. W. Norton & Company. این اثر اصلی خود سالیوان است که در آن مبانی نظریه خود را به‌طور کامل تشریح می‌کند.
3. American Psychological Association. (n.d.). APA Dictionary of Psychology. مدخل‌های مرتبط با "interpersonal theory" و "Harry Stack Sullivan".