وقتی والدین یا متخصصان به وجود ویژگیهای طیف اوتیسم۱ در یک کودک یا بزرگسال مشکوک میشوند، اولین سوالی که مطرح میشود این است: «چگونه میتوانیم با اطمینان این موضوع را بررسی کنیم؟» تشخیص اوتیسم یک فرآیند پیچیده و چندوجهی است و هیچ آزمایش خون یا اسکن مغزی سادهای برای آن وجود ندارد. در این میان، ابزارهایی طراحی شدهاند که به متخصصان کمک میکنند تا با مشاهده و تحلیل دقیق رفتارها، به یک نتیجهگیری علمی و قابل اعتماد برسند. یکی از معتبرترین و شناختهشدهترین این ابزارها، «برنامه مشاهده تشخیصی اوتیسم، ویرایش دوم» یا ADOS-2 است.
ADOS-2 چیست؟ فراتر از یک آزمون ساده
برنامه مشاهده تشخیصی اوتیسم (Autism Diagnostic Observation Schedule, 2nd Edition) که به اختصار ADOS-2 نامیده میشود، یک ارزیابی تشخیصی۲ نیمهساختاریافته و استاندارد است. برخلاف آزمونهای کتبی یا پرسشنامهای، ADOS-2 بر پایه مشاهده مستقیم تعاملات اجتماعی، ارتباط، بازی و رفتارهای تکراری فرد در یک موقعیت کنترلشده بنا شده است. به همین دلیل، از آن به عنوان استاندارد طلایی۳ در ارزیابی اوتیسم یاد میشود. هدف اصلی این ابزار، ایجاد فرصتهایی برای بروز یا عدم بروز رفتارهای کلیدی مرتبط با اوتیسم است تا ارزیاب بتواند آنها را به شکلی عینی و قابل اندازهگیری ثبت کند.
ماژولهای مختلف برای سنین متفاوت
یکی از نقاط قوت ADOS-2، انعطافپذیری آن برای ارزیابی افراد در سنین و سطوح مختلف زبانی است. این آزمون شامل پنج ماژول مختلف است که متخصص بر اساس سن تقویمی و سطح بیان کلامی فرد، مناسبترین ماژول را انتخاب میکند:
- ماژول تادلر (Toddler Module): برای کودکان ۱۲ تا ۳۰ ماهه که هنوز از جملات استفاده نمیکنند.
- ماژول ۱: برای کودکان ۳۱ ماهه و بزرگتر که هنوز صحبت نمیکنند یا از کلمات اندکی استفاده میکنند.
- ماژول ۲: برای کودکانی که از جملات کوتاه استفاده میکنند اما گفتار روان ندارند.
- ماژول ۳: برای کودکان و نوجوانان با گفتار روان.
- ماژول ۴: برای نوجوانان و بزرگسالان با گفتار روان.
این تفکیک تضمین میکند که تکالیف و انتظارات ارزیاب با مرحله رشدی فرد متناسب باشد و ارزیابی تا حد امکان دقیق انجام شود.
در جلسه ارزیابی ADOS-2 چه اتفاقی میافتد؟
یک جلسه ارزیابی ADOS-2 معمولاً بین ۴۰ تا ۶۰ دقیقه طول میکشد. در این مدت، یک متخصص آموزشدیده فرد را در مجموعهای از فعالیتها و بازیهای طراحیشده درگیر میکند. این فعالیتها ممکن است در نگاه اول شبیه بازیهای عادی به نظر برسند، اما هرکدام با هدف خاصی برای ارزیابی جنبههای مختلف ارتباط و تعامل اجتماعی طراحی شدهاند.
تکالیف طراحیشده برای مشاهده
بسته به ماژول مورد استفاده، فعالیتها متفاوت هستند. برای مثال، در ماژولهای کودکان خردسال، فعالیتهایی مانند بازی با حباب، جشن تولد وانمودی، یا بازی با اسباببازیهای علت و معلولی وجود دارد. در ماژولهای نوجوانان و بزرگسالان، فعالیتها بیشتر شامل گفتگو در مورد موضوعات مختلف مانند دوستی، کار، مدرسه و احساسات، و همچنین تکالیفی مانند داستانسازی از روی تصاویر است. در طول این فعالیتها، ارزیاب به دقت موارد زیر را مشاهده و کدگذاری میکند:
- کیفیت ارتباط غیرکلامی: استفاده از تماس چشمی، ژستها، و حالات چهره.
- کیفیت تعامل اجتماعی متقابل: به اشتراک گذاشتن لذت، پاسخ به نام، و شروع تعامل.
- استفاده از زبان و گفتار: الگوهای غیرمعمول در کلام، تکرار کلمات (اکولالیا)، و توانایی مکالمه.
- بازی و تخیل: نحوه استفاده از اسباببازیها و وجود بازیهای نمادین یا خلاقانه.
- علایق محدود و رفتارهای تکراری: حرکات کلیشهای بدن، تمرکز شدید بر روی اشیاء خاص، یا مقاومت در برابر تغییرات کوچک.
ADOS-2 چه چیزی را نمیسنجد؟
درک محدودیتهای ADOS-2 به اندازه شناخت نقاط قوت آن اهمیت دارد. این ابزار برای اندازهگیری هوش (IQ)، مهارتهای تحصیلی، تواناییهای حرکتی یا سایر اختلالات روانپزشکی طراحی نشده است. ADOS-2 صرفاً بر روی مشاهده و سنجش رفتارهای مرتبط با طیف اوتیسم متمرکز است. بنابراین، یک ارزیابی جامع هرگز نباید تنها به نتایج این آزمون محدود شود و باید شامل ارزیابیهای شناختی، زبانی و عملکردی نیز باشد.
نقش ADOS-2 در فرآیند تشخیص تیمی
مهمترین نکتهای که باید به خاطر داشت این است که ADOS-2 به تنهایی تشخیص اوتیسم را تأیید یا رد نمیکند. این ابزار یک قطعه بسیار مهم از پازل تشخیصی است، اما باید در کنار سایر اطلاعات تفسیر شود. یک ارزیابی کامل و استاندارد برای اوتیسم معمولاً شامل موارد زیر است:
- مصاحبه دقیق با والدین: ابزارهایی مانند مصاحبه تشخیصی اوتیسم (ADI-R) برای جمعآوری تاریخچه کامل رشد کودک استفاده میشود.
- مقیاسهای درجهبندی: پرسشنامههایی مانند CARS-2، SRS-2 و GARS-3 که توسط والدین و معلمان تکمیل میشوند، اطلاعاتی درباره عملکرد فرد در محیطهای طبیعی (خانه و مدرسه) ارائه میدهند.
- ارزیابیهای تکمیلی: ارزیابی گفتار و زبان، کاردرمانی و تستهای شناختی برای رد کردن سایر احتمالات و درک بهتر پروفایل نقاط قوت و ضعف فرد.
- قضاوت بالینی: تجربه و تخصص تیم ارزیابی در جمعبندی تمام اطلاعات و رسیدن به یک تشخیص نهایی.
بنابراین، ADOS-2 یک عکس فوری و ساختاریافته از رفتار فرد در یک موقعیت خاص میگیرد که در کنار فیلم کامل زندگی و رشد او (که از طریق مصاحبه و پرسشنامهها به دست میآید) معنا پیدا میکند.
جمعبندی
برنامه مشاهده تشخیصی اوتیسم (ADOS-2) یک ابزار قدرتمند، معتبر و استاندارد برای کمک به فرآیند تشخیص طیف اوتیسم است. این آزمون با فراهم کردن یک محیط تعاملی و بازیگونه، به متخصصان اجازه میدهد تا رفتارهای کلیدی مرتبط با ارتباط، تعامل اجتماعی و علایق محدود را به صورت مستقیم مشاهده و ارزیابی کنند. با این حال، ADOS-2 یک ابزار تشخیصی مستقل نیست و نتایج آن باید همیشه در قالب یک ارزیابی جامع و تیمی، در کنار تاریخچه رشدی، گزارشهای والدین و معلمان و سایر ارزیابیهای تخصصی تفسیر شود. درک صحیح نقش این ابزار به خانوادهها و متخصصان کمک میکند تا با دیدی واقعبینانه و علمی، بهترین مسیر حمایتی را برای فرد در طیف اوتیسم طراحی کنند.
دعوت به مشاوره و خودشناسی: اگر نگران مسیر رشد فرزندتان هستید
نگرانی در مورد رشد اجتماعی و ارتباطی فرزندتان یک تجربه قابل درک و اغلب استرسزا است. این مسیر را نباید تنها طی کنید. صحبت با یک متخصص میتواند به شما کمک کند تا مشاهدات خود را در یک چارچوب علمی قرار دهید و گامهای بعدی را با اطمینان بیشتری بردارید. کلینیک تسکین روان آماده است تا با ارائه خدمات ارزیابی تخصصی، شما را در فهم بهتر نیازهای فرزندتان و یافتن مسیرهای حمایتی مؤثر یاری کند.
تماس با تسکین روان برای رزرو وقت ارزیابیبا تماس شما، تیم پذیرش ما اطلاعات اولیه را برای هماهنگی یک جلسه ارزیابی جامع در اختیار شما قرار خواهد داد.
دعوت به تعامل: تجربه شما از فرآیند ارزیابی چیست؟
فرآیند ارزیابی و تشخیص میتواند برای خانوادهها مسیری پر از سوال و ابهام باشد. اگر تجربهای در این زمینه دارید یا این مقاله برای شما مفید بوده است، میتوانید دیدگاه خود را در بخش نظرات با ما و دیگران به اشتراک بگذارید. به اشتراک گذاشتن این مطلب با کسانی که ممکن است به این اطلاعات نیاز داشته باشند، میتواند به آگاهیبخشی و کاهش نگرانیها کمک کند.
سوالات متداول
ADOS-2 چیست و چرا استاندارد طلایی محسوب میشود؟
ADOS-2 یک برنامه مشاهده تشخیصی نیمهساختاریافته برای ارزیابی رفتارهای مرتبط با طیف اوتیسم است. به دلیل ساختار استاندارد، پوشش سنین مختلف و تمرکز بر مشاهده مستقیم تعاملات، به عنوان استاندارد طلایی در ارزیابیهای بالینی و پژوهشی شناخته میشود.
آیا آزمون ADOS-2 به تنهایی برای تشخیص اوتیسم کافی است؟
خیر. ADOS-2 ابزاری قدرتمند است اما فقط یک بخش از یک ارزیابی جامع است. تشخیص نهایی اوتیسم باید بر اساس ترکیب اطلاعات از منابع مختلف مانند مصاحبه با والدین (مانند ADI-R)، گزارشهای مدرسه، ارزیابی شناختی و قضاوت بالینی یک تیم متخصص انجام شود.
چه کسی میتواند آزمون ADOS-2 را اجرا کند؟
اجرای ADOS-2 نیازمند آموزش تخصصی و رسمی است. فقط متخصصانی مانند روانشناسان، روانپزشکان یا گفتاردرمانگرانی که دورههای معتبر این آزمون را گذراندهاند و در زمینه ارزیابی اوتیسم تجربه دارند، صلاحیت اجرای آن را دارند.
اگر نمره کودک من در ADOS-2 بالا باشد، به چه معناست؟
نمره بالاتر در ADOS-2 نشاندهنده وجود و شدت بیشتر ویژگیهای مرتبط با طیف اوتیسم در زمان ارزیابی است. این نمره به معنای «بد» یا «ناامیدکننده» بودن وضعیت کودک نیست، بلکه یک راهنمای مهم برای تیم درمانی است تا بتوانند مداخلات حمایتی مناسبتری را طراحی کنند.
واژهنامه
- طیف اوتیسم (Autism Spectrum Disorder - ASD): یک وضعیت عصب-رشدی که با چالشهای مداوم در ارتباط و تعامل اجتماعی و همچنین الگوهای رفتاری، علایق یا فعالیتهای محدود و تکراری مشخص میشود. واژه «طیف» به تنوع گسترده در نوع و شدت علائم اشاره دارد.
- ارزیابی تشخیصی (Diagnostic Assessment): فرآیندی جامع که توسط متخصصان برای تعیین وجود یا عدم وجود یک اختلال یا وضعیت خاص انجام میشود. این فرآیند معمولاً شامل مصاحبه، مشاهده، آزمونهای استاندارد و جمعآوری اطلاعات از منابع مختلف است.
- استاندارد طلایی (Gold Standard): در علم و پزشکی، به بهترین و معتبرترین روش، آزمون یا معیاری گفته میشود که در حال حاضر برای تشخیص یا سنجش یک وضعیت خاص در دسترس است و سایر روشها با آن مقایسه میشوند.
منابع
- Zwaigenbaum, L., Bauman, M. L., Choueiri, R., et al. (2015). Early screening of children for autism spectrum disorder: recommendations for practice and research. Pediatrics, 136(Supplement_1), S41-S59.
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
- Lord, C., Rutter, M., DiLavore, P. C., Risi, S., Gotham, K., & Bishop, S. L. (2012). Autism Diagnostic Observation Schedule, Second Edition (ADOS-2) Manual (Part I): Modules 1-4. Western Psychological Services.
این مطلب جایگزین تشخیص یا درمان حرفهای نیست.
برای تصمیمهای پزشکی با متخصص مشورت کنید.
