PANSS چیست؟ مقیاس استاندارد برای سنجش شدت علائم روان‌پریشی

PANSS چیست؟ نگاهی به تاریخچه و هدف

مقیاس PANSS که مخفف عبارت Positive and Negative Syndrome Scale است، در سال ۱۹۸۷ توسط استنلی کی، لوئیس اوپلر و آبراهام فیشبین معرفی شد [۱]. این ابزار بر اساس یک مقیاس قدیمی‌تر به نام BPRS ساخته شد، اما با تمرکز تخصصی‌تر بر ارزیابی جامع علائم اسکیزوفرنی. هدف اصلی طراحان، ایجاد ابزاری بود که بتواند نه تنها حضور یا عدم حضور علائم، بلکه «شدت» آن‌ها را نیز به‌طور دقیق اندازه‌گیری کند. این ویژگی برای پایش پاسخ به درمان و انجام پژوهش‌های علمی بسیار حیاتی است.

PANSS به متخصصان کمک می‌کند تا تصویری سه‌بعدی از وضعیت بیمار به دست آورند: علائمی که به تجربه عادی فرد «اضافه» شده‌اند (مثبت)، توانایی‌هایی که از او «کاسته» شده‌اند (منفی)، و سایر مشکلات عمومی روان‌شناختی که همراه با بیماری اصلی بروز می‌کنند.

سه ستون اصلی PANSS: علائم مثبت، منفی و عمومی

این مقیاس از ۳۰ آیتم تشکیل شده که در سه زیرمقیاس اصلی دسته‌بندی می‌شوند. درک این سه دسته به ما کمک می‌کند تا پیچیدگی اختلالات روان‌پریشی را بهتر بفهمیم.

مقیاس علائم مثبت (Positive Symptoms)

علائم مثبت، تجربیاتی هستند که به عملکرد روانی عادی فرد اضافه می‌شوند. این علائم معمولاً بارزتر و آشفته‌کننده‌تر هستند و اغلب دلیل اصلی مراجعه برای درمان محسوب می‌شوند. این زیرمقیاس شامل ۷ آیتم است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• هذیان^۲ (Delusions): باورهای ثابت و نادرستی که با واقعیت بیرونی در تضاد هستند، مانند باور به تحت تعقیب بودن یا داشتن قدرت‌های ویژه.
• توهم^۳ (Hallucinations): تجربیات حسی بدون وجود محرک خارجی، مانند شنیدن صداهایی که دیگران نمی‌شنوند.
• آشفتگی تفکر (Conceptual Disorganization): اختلال در جریان منطقی افکار که باعث می‌شود گفتار فرد نامفهوم، بی‌ربط یا از مسیر خارج شود.

مقیاس علائم منفی (Negative Symptoms)

علائم منفی به کاهش یا فقدان کارکردهای عادی اشاره دارند. این علائم ممکن است کمتر به چشم بیایند اما تأثیر عمیقی بر کیفیت زندگی و عملکرد اجتماعی فرد دارند. این زیرمقیاس نیز شامل ۷ آیتم است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• فقدان هیجان (Blunted Affect): کاهش توانایی در ابراز هیجانات از طریق چهره، لحن صدا و زبان بدن.
• انزوای عاطفی و اجتماعی (Emotional/Social Withdrawal): کاهش علاقه به تعامل با دیگران و ترجیح دادن تنهایی.
• بی‌انگیزگی^۴ (Avolition): کاهش شدید انگیزه برای شروع و ادامه دادن فعالیت‌های هدفمند، مانند کار، تحصیل یا مراقبت از خود.

مقیاس روان‌آسیب‌شناسی عمومی (General Psychopathology)

این زیرمقیاس ۱۶ آیتم باقیمانده را پوشش می‌دهد که به ارزیابی علائم غیراختصاصی‌تر اما مهم در اختلالات شدید روان‌پزشکی می‌پردازد. این علائم می‌توانند شامل اضطراب، احساس گناه، تنش، افسردگی، اختلال در تمرکز و قضاوت ضعیف باشند. این بخش به متخصص کمک می‌کند تا تصویری کامل از رنج و مشکلات بیمار، فراتر از علائم کلاسیک روان‌پریشی، به دست آورد.

PANSS چگونه اجرا می‌شود؟ فراتر از یک چک‌لیست ساده

یک نکته بسیار مهم این است که PANSS یک پرسشنامه خودگزارشی نیست. فرد بیمار آن را شخصاً پر نمی‌کند. در عوض، این مقیاس توسط یک متخصص سلامت روان آموزش‌دیده (مانند روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی) از طریق یک مصاحبه بالینی نیمه‌ساختاریافته تکمیل می‌شود. این فرآیند حدود ۳۰ تا ۴۵ دقیقه طول می‌کشد و شامل موارد زیر است:

• گفت‌وگوی مستقیم با بیمار: پرسیدن سوالات مشخص برای ارزیابی افکار، هیجانات و تجربیات او.
• مشاهده رفتار: توجه به زبان بدن، حالت چهره، نحوه صحبت کردن و سطح تعامل بیمار.
• گزارش‌های جانبی: در صورت لزوم، استفاده از اطلاعاتی که خانواده، دوستان یا کادر درمانی ارائه می‌دهند.

متخصص برای هر یک از ۳۰ آیتم، بر اساس شدت آن در هفته گذشته، نمره‌ای بین ۱ (عدم وجود) تا ۷ (بسیار شدید) اختصاص می‌دهد. این نمره‌گذاری دقیق نیازمند قضاوت بالینی و تجربه است.

کاربردهای بالینی و پژوهشی PANSS

مقیاس PANSS به دلیل استاندارد بودن و اعتبار بالا، در موقعیت‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد:

• ارزیابی اولیه: در ابتدای درمان، PANSS به تعیین شدت و نوع علائم کمک کرده و یک «خط پایه» برای مقایسه تغییرات بعدی فراهم می‌کند.
• پایش پاسخ به درمان: با اجرای مجدد مقیاس در طول زمان، متخصصان می‌توانند تأثیر داروها و روان‌درمانی را به‌طور عینی ارزیابی کنند. کاهش نمره در زیرمقیاس‌های مختلف نشان‌دهنده بهبودی است.
• پژوهش‌های علمی: PANSS ابزار طلایی در کارآزمایی‌های بالینی برای داروهای ضدروان‌پریشی جدید و سایر مداخلات درمانی است. این مقیاس به پژوهشگران اجازه می‌دهد تا نتایج مطالعات مختلف را با هم مقایسه کنند.
• برنامه‌ریزی درمانی: نتایج PANSS می‌تواند به تیم درمانی کمک کند تا مداخلات خود را متناسب با نیازهای خاص بیمار طراحی کنند. برای مثال، اگر علائم منفی غالب باشند، ممکن است نیاز به مداخلات روان‌شناختی و توان‌بخشی خاصی باشد.

جمع‌بندی

مقیاس PANSS ابزاری بسیار فراتر از یک چک‌لیست ساده است. این مقیاس، زبان مشترک و استانداردی را برای متخصصان سلامت روان در سراسر جهان فراهم می‌کند تا بتوانند شدت علائم پیچیده روان‌پریشی را به شکلی دقیق، عینی و قابل مقایسه بسنجند. با تفکیک علائم به سه دسته مثبت، منفی و عمومی، PANSS به درک عمیق‌تری از وضعیت بیمار کمک کرده و راه را برای درمان مؤثرتر و پژوهش‌های دقیق‌تر هموار می‌سازد. در نهایت، این ابزار تخصصی تأکیدی است بر این نکته که ارزیابی و درمان اختلالات شدید روان‌پزشکی، یک فرآیند علمی، نظام‌مند و نیازمند تخصص است.

مطالب مرتبط

برای آشنایی با سایر ابزارهای ارزیابی در حوزه سلامت روان، مطالعه مقالات زیر را پیشنهاد می‌کنیم:

• مقیاس BPRS: ارزیابی سریع و گسترده شدت نشانه‌های روان‌پزشکی
• آزمون SCL-90-R: ترسیم نقشه ۹۰ بعدی از ناراحتی روان‌شناختی
• پرسشنامه BSI: غربالگری سریع سلامت روان با نسخه فشرده SCL-90
• SCID-5 چیست؟ مصاحبه ساختاریافته، ستون اصلی تشخیص در روان‌پزشکی

دعوت به تعامل: تجربه شما در مواجهه با ابزارهای ارزیابی چیست؟

منابع

1. American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.).
2. National Institute of Mental Health (NIMH). (2020). Schizophrenia. Retrieved from the NIMH website.
3. Kay, S. R., Fiszbein, A., & Opler, L. A. (1987). The positive and negative syndrome scale (PANSS) for schizophrenia. Schizophrenia bulletin, 13(2), 261–276.