شما از کسانی که تماشا می‌کنید، تقلید می‌کنید: قدرت پنهان یادگیری مشاهده‌ای در شکل دادن به شخصیت شما

آلبرت بندورا: پلی میان رفتارگرایی و روانشناسی شناختی

آلبرت بندورا (۲۰۲۱-۱۹۲۵)، روانشناس کانادایی-آمریکایی، معتقد بود که نظریه‌های رفتارگرایی مانند شرطی‌سازی عامل اسکینر، تصویر کاملی از یادگیری انسان ارائه نمی‌دهند. او استدلال می‌کرد که اگر ما فقط از طریق پیامدهای مستقیم اعمال خودمان یاد می‌گرفتیم، فرآیند یادگیری بسیار کند، پرزحمت و خطرناک می‌شد. تصور کنید برای یادگیری رانندگی، مجبور بودید تمام اشتباهات ممکن را خودتان تجربه کنید!

بندورا پیشنهاد کرد که بخش بزرگی از یادگیری ما به صورت اجتماعی و از طریق مشاهده دیگران رخ می‌دهد. نظریه او یک انقلاب بود، زیرا دوباره «ذهن» و فرآیندهای شناختی (تفکر، توجه، حافظه) را که رفتارگرایان افراطی نادیده گرفته بودند، به مرکز توجه بازگرداند. او معتقد بود یادگیری یک فرآیند فعال است، نه یک واکنش منفعل به محیط.

آزمایش عروسک بوبو: آیا پرخاشگری آموختنی است؟

برای آزمودن ایده خود، بندورا در دهه ۱۹۶۰ مجموعه‌ای از آزمایش‌های خلاقانه را طراحی کرد که به «آزمایش عروسک بوبو» مشهور شدند. در یکی از معروف‌ترین نسخه‌های این آزمایش، کودکان پیش‌دبستانی به صورت جداگانه در یک اتاق بازی قرار می‌گرفتند. در آن اتاق، یک فرد بزرگسال (الگو) نیز حضور داشت که با یک عروسک بادی بزرگ به نام «بوبو» بازی می‌کرد.

کودکان به سه گروه تقسیم شدند:

1. گروه اول: یک الگوی پرخاشگر را مشاهده کردند که به عروسک بوبو حمله می‌کرد، آن را با چکش می‌زد، به هوا پرتاب می‌کرد و فریادهای پرخاشگرانه سر می‌داد.
2. گروه دوم: یک الگوی غیرپرخاشگر را دیدند که عروسک را نادیده می‌گرفت و با اسباب‌بازی‌های دیگر به آرامی بازی می‌کرد.
3. گروه سوم (کنترل): هیچ الگویی را مشاهده نکردند.

پس از مشاهده الگو، هر کودک به تنهایی در اتاق با همان اسباب‌بازی‌ها، از جمله عروسک بوبو، رها می‌شد و رفتار او از طریق یک آینه یک‌طرفه مشاهده می‌شد.

چگونه از طریق مشاهده یاد می‌گیریم؟ چهار مرحله کلیدی

بندورا معتقد بود که یادگیری مشاهده‌ای یک فرآیند شناختی پیچیده است و صرفاً یک تقلید طوطی‌وار نیست. او چهار مرحله یا فرآیند میانجی را شناسایی کرد که برای موفقیت‌آمیز بودن این نوع یادگیری ضروری هستند:

• توجه (Attention): برای یادگیری از یک الگو، ابتدا باید به رفتار او و پیامدهایش به دقت توجه کنیم. عواملی مانند جذابیت الگو یا برجسته بودن رفتار، توجه ما را جلب می‌کنند.
• حفظ و نگهداری (Retention): باید بتوانیم اطلاعاتی را که مشاهده کرده‌ایم، در حافظه خود به صورت نمادین (کلامی یا تصویری) ذخیره کنیم تا بتوانیم بعداً از آن استفاده کنیم.
• بازتولید (Reproduction): پس از ذخیره رفتار در حافظه، باید توانایی فیزیکی و ذهنی برای تکرار آن را داشته باشیم. دیدن یک ژیمناست ماهر یک چیز است، و توانایی انجام حرکات او چیز دیگر.
• انگیزه (Motivation): در نهایت، باید انگیزه‌ای برای انجام آن رفتار داشته باشیم. این انگیزه اغلب از مشاهده پیامدهای رفتار الگو ناشی می‌شود. اگر الگو برای رفتارش پاداش بگیرد (تقویت جانشینی)، ما بیشتر احتمال دارد آن را تقلید کنیم. اگر تنبیه شود (تنبیه جانشینی)، احتمال تقلید ما کمتر می‌شود.

الگوهای زندگی ما: از والدین تا سلبریتی‌ها

نظریه بندورا به ما یادآوری می‌کند که ما دائماً در حال یادگیری از اطرافیان خود هستیم. اولین و قدرتمندترین الگوهای ما والدین و اعضای خانواده هستند. ما زبان، هنجارهای اجتماعی، نگرش‌ها و حتی نحوه ابراز هیجانات را از آن‌ها می‌آموزیم. با بزرگتر شدن، دایره الگوهای ما به معلمان، همسالان، و شخصیت‌های رسانه‌ای گسترش می‌یابد.

در دنیای امروز، با ظهور شبکه‌های اجتماعی، اینفلوئنسرها به الگوهای قدرتمندی برای میلیون‌ها نفر، به ویژه جوانان، تبدیل شده‌اند. آن‌ها نه تنها سبک لباس و محصولات مصرفی را ترویج می‌کنند، بلکه سبک زندگی، ارزش‌ها و باورهایی را نیز مدل‌سازی می‌کنند که می‌تواند تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری هویت و رفتار مخاطبانشان داشته باشد. این یادآوری می‌کند که انتخاب آگاهانه الگوها چقدر اهمیت دارد.

فراتر از تقلید: نقش خودکارآمدی در موفقیت

یکی از مهم‌ترین مفاهیمی که بندورا به روانشناسی معرفی کرد، خودکارآمدی (Self-Efficacy)^۴ بود. خودکارآمدی به باور و اعتماد فرد به توانایی‌های خود برای انجام موفقیت‌آمیز یک کار و رسیدن به یک هدف خاص اشاره دارد. این مفهوم با عزت نفس کلی متفاوت است و به یک حوزه خاص مربوط می‌شود (مثلاً خودکارآمدی بالا در ریاضیات). بندورا معتقد بود که خودکارآمدی نقش حیاتی در انگیزه و پشتکار ما دارد. افرادی که خودکارآمدی بالایی دارند، چالش‌ها را به عنوان وظایفی برای تسلط یافتن می‌بینند، نه تهدیدهایی برای اجتناب کردن. آن‌ها پس از شکست سریع‌تر بهبود می‌یابند و تلاش بیشتری می‌کنند. یکی از راه‌های اصلی شکل‌گیری خودکارآمدی، دقیقاً از طریق یادگیری مشاهده‌ای است: وقتی می‌بینیم فرد دیگری که شبیه ماست در کاری موفق می‌شود، باور ما به اینکه خودمان هم می‌توانیم آن کار را انجام دهیم، افزایش می‌یابد.

جمع‌بندی

آلبرت بندورا با نظریه یادگیری اجتماعی، درک ما از نحوه شکل‌گیری شخصیت را متحول کرد. او به ما نشان داد که یادگیری یک فرآیند پویا و شناختی است که عمیقاً در بستر اجتماعی ما ریشه دارد. ما صرفاً محصول پاداش‌ها و تنبیه‌های مستقیم نیستیم، بلکه معمارانی هستیم که شخصیت خود را با مشاهده، تفسیر و انتخاب از میان الگوهای بی‌شماری که ما را احاطه کرده‌اند، می‌سازیم. این آگاهی یک مسئولیت و یک قدرت به ما می‌بخشد: مسئولیت الگو بودن برای دیگران، و قدرت انتخاب آگاهانه‌تر الگوهایی که به ما کمک می‌کنند به بهترین نسخه از خودمان تبدیل شویم.

مطالب مرتبط

این مقاله به بررسی نظریه یادگیری اجتماعی بندورا پرداخت. برای تکمیل درک خود از تاریخچه نظریه‌های یادگیری، مطالعه مقالات قبلی این مجموعه را از دست ندهید:

• زنگی که در مغز شما به صدا در می‌آید: کشف محرک‌های پنهانی که هوس‌ها و ترس‌های شما را کنترل می‌کنند
• انسان یک لوح سفید است: ایده رادیکالی که می‌گوید ما تماماً محصول محیط خود هستیم
• معتاد به طراحی: چگونه گوشی شما از ترفندهای روانشناسی برای نگه داشتن شما پای صفحه استفاده می‌کند؟
• قانون آزمون و خطا: اصل ساده‌ای که نحوه یادگیری تمام مهارت‌های شما را توضیح می‌دهد

دعوت به تعامل: چه کسی الگوی زندگی شما بوده است؟

منابع

1. McLeod, S. (2023). *Albert Bandura's Social Learning Theory*. Simply Psychology. قابل دسترسی در [لینک]
2. Cherry, K. (2022). *What Was the Bobo Doll Experiment?*. Verywell Mind. قابل دسترسی در [لینک]
3. Bandura, A. (1977). *Social Learning Theory*. Prentice Hall.